*Dr. Mahfi Eğilmez
Bir ülkenin makul bir devir (üç ay ya da bir yıl) içinde yaptığı üretimin piyasa fiyatları cinsinden toplam pahasına cari fiyatlarla GSYH deniyor. GSYH aşağıda değinildiği üzere üç metotla hesaplanıyor (Not: Denklemlerdeki PF piyasa fiyatları cinsinden manasına geliyor. Başka kalemi de varsayım yanlışları vb.yi gösteren bir ek niteliği taşıyor. Öbür kalemi gelir sistemiyle hesaplamada ulusal gelirin üzerine GSYH’ye geçiş için gerekli amortisman vb. üzere harcamaların eklenmesi manasına da geliyor):
Üretim Formülüyle GSYH = PF Tarım Bölümü Üretimi + PF Sanayi Bölümü Üretimi + PF Hizmetler Kısmı Üretimi + Diğer
Harcamalar Sistemiyle GSYH = PF Tüketim Harcamaları + PF Yatırım Harcamaları + PF Kamu Harcamaları + PF (İhracat – İthalat) + Diğer
Gelir Formülüyle GSYH = Fiyat + Faiz + Rant + Kâr + Diğer
Bu üç farklı prosedürle hesaplanan GSYH teorik olarak birbirine eşit sonuç verir. Buna karşılık uygulamada çeşitli ölçme yanılgıları nedeniyle bu ölçüm sonuçları ortasında farklar olabilir.
Bu halde ölçülen GSYH içinde o yılın enflasyonunu da içerir. O nedenle buna nominal GSYH deniyor. GSYH’nin enflasyondan arındırılmış olarak gösterilmesini sağlamak için o yılın fiyat artışlarından arındırılması gerekir. Bunu yaparken ya evvelki yılın fiyatları temel alınır (sabit fiyatlarla ölçüm) ya da geçmiş üçer aylık periyotların fiyatları easas alınır (zincirleme hacim endeksi.) Büyüme de bu halde hesaplanır. Bunu kolay bir örnekle gösterelim. Sırf ekmek üreten ve dışa kapalı bir ülkede t yılında 100 ekmek üretildiğini ve ekmek fiyatının 1 TL olduğunu varsayalım. Bu durumda t yılının GSYH’si (100 x 1 =) 100 TL olur. t+1 yılında ekmek fiyatının 1,5 TL’ye yükseldiğini, üretim ölçüsünün değişmediğini varsayalım. t+1 yılının nominal GSYH’si (100 x 1,5 =) 150 TL olur. Bu iktisat birinci bakışta yüzde 50 büyümüş üzere görünse de ekmek üretimi hiç artmadığı (fiziksel büyüme olmadığı) için iktisadın gerçek GSYH’si değişmemiştir. t+1 yılının GSYH’sini t yılı fiyatlarıyla ölçtüğümüzde bunu görebiliriz. Buna karşılık t+1 yılında ekmek üretimi 110’a çıkmışsa iktisadın fizikî üretimi 10 ünite arttığı için iktisat yüzde 10 gerçek olarak büyümüş olur.
PF GSYH’yi ülkenin refahını ölçmekte, milletlerarası karşılaştırmalar yapmakta kullanırız. Ayrıyeten tekrar PF GSYH’yi ülke nüfusuna bölerek Kişi Başına Geliri (KBG) buluruz. Bunlar bütün yetersizliklerine karşılık en yaygın kullanılan karşılaştırma ölçüleridir. Milletlerarası karşılaştırmalarda kullanabilmek için lokal parayla hesaplanan GSYH ve KBG o yılın ortalama dolar kuruyla dolara çevrilir ve karşılaştırmalar bu bedel üzerinden yapılır. Bu tıp karşılaştırmalarda kullanılan GSYH nominal yani enflasyonu içinde barındıran GSYH olduğu için gerçek durumu göstermediği itirazlarıyla karşılaşır. Bu itirazları gidermenin yolu olarak Satın Alma Gücü Paritesi (SAGP) diye bir ölçü geliştirilmiştir. Buna nazaran bütün ülkelerde tıpkı mal ve hizmetlerden oluşan bir sepet kullanılarak insanların harcama gücü ölçülür ve bulunan GSYH bu ölçüye nazaran düzeltilir. Bu türlü bir sepetin yeniden yalnızca ekmekten oluştuğunu varsayalım. Diyelim ki 1 TL = 1 Dolar ve Türkiye’de GSYH 100 TL, ekmek fiyatı 1 TL, ABD’de GSYH 200 Dolar, ekmek fiyatı 1,8 Dolar olsun. Bu durumda Türkiye’de SAGP GSYH (100 / 1 =) 100 TL olurken ABD’de SAGP GSYH (200 / 1,8 =) 111 Dolar olur. Buna nazaran nominal kıymetlerle GSYH Türkiye 100 TL ve ABD’de 200 Dolar olduğu halde SAGP’ye nazaran satın alma gücü paritesine nazaran GSYH Türkiye’de yeniden 100 TL iken ABD’de 111 Dolara düşer.
GSYH’nin nüfusa dağılımı bize gelir dağılımı adaleti olup olmadığını gösterir. Bunu ölçmek için kullanılan en yaygın ölçü nüfus kümeleriyle o kümelerin eline geçen gelirlerin toplam GSYH içindeki hissesi ortasındaki ilgiyi ölçen Gini katsayısıdır. Bu katsayı 0’a ne kadar yakınsa ülkede gelir dağılımı o kadar adaletli 1’e ne kadar yakınsa o kadar bozuk demektir.
* Bu yazı Mahfi Eğilmez’in blog sitesinden alınmıştır